Karahanlı Türkçesi Eserleri

Karahanlı Türkçesi eserlerine baktığımızda en önemli olanlar Kutadgu Bilig, Atebetü'l-hakayık, Divanü Lügati't Türk, Divân-ı Hikmet ve Kur'an tercümeleri'dir. Divanü Lügati't Türk Arapça yazılsa da, yazılış amacı Türkçe'yi öğretmek ve Türk dilinin Arapça'dan geri olmadığını göstermek amacıyla yazıldığı için o dönemin Orta Asya'sında kazandığı değeri göz ardı edemeyiz.

Kutadgu Bilig

Yusuf Has Hacip'in, hükümdar Tabgaç Buğra Karahan'a sunduğu bu eserin anlamı mutluluk veren bilgi demektir. Mesnevi şekliyle yazılmış manzum bir eserdir. Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip'in din, ahlâk, devlet, siyaset, eğitim, yönetim ve halk üzerindeki görüşlerini anlatan bir öğüt ve siyaset kitabıdır. Eserde dört kişi konuşturulmuştur. Bunlar:

Kün Togdı: Hükümdardır ve adaleti simgeler.

Ay Toldı: Vezirdir ve mutluluğu simgeler.

Ögdülmiş: Vezirin oğludur ve aklı simgeler.

Odgurmuş: Vezirin kardeşidir ve kanaat ile akıbeti simgeler.

Kutadgu Bilig'den örnekler;

Akıl karanlık gecede meşale gibidir, bilgi seni aydınlatan bir ışıktır.
İnsan aklı ile yükselir, bilgi ile büyür, ikisi ile insan itibar görür.
Akılsız ve bilgisiz kimse kendisini yükseltemez.
Akıl ile insan asıl insan adını alır; bilgi ile beyler memleket işini düzenler.

Atebetü'l-hakayık

Yüknekli Edip Ahmet'in hakikatlerin eşiği anlamına gelen bu eseri, Emir Muhammed Dâd Sipehsâlâr'a sunulmuştur. Dörtlüklerle yazılan bu eser, birtakım ahlâki öğütler verir ve bilginin faydasından, bilgisizliğin zararından; cömertliğin iyiliği ve cimriliğin kötülüğünden bahseder. Didaktik ahlak ve öğüt kitabıdır. 102 dörtlük ve 40 beyitten oluşur. Aruz ve hece ölçüsü kullanılır. Ayet ve hadislerden yararlanılarak ahlaklı olmanın yollarını anlatan bir öğüt kitabıdır. Hakkaniye Türkçesi ile yazılmıştır. İlk yazılı eserlerimizden biridir.

Atebetü'l-hakayık'tan örnekler;

Bilgili lüzumlu sözü söyler.
Lüzumsuz sözü gömerek gizler.
Bilgisiz ne söylese anlamadan söyler.
Onun kendi dili kendi başını yer.
İnsana ne gelirse dilinden gelir.
Dili yüzünden kimi iyi, kimi kötü olur
Dinle ve bu söze inan ki, vücut her sabah.
Kalkıp, eğilerek, dile yalvarır.
Bu halk arasında en iyi adam, cömert adamdır.
Cömertlik şeref, ikbal ve cemali artırır.
İnsanlar arasında sevilmek istersen.
Cömert ol, cömertlik seni sevdirir.

Divânü Lügati't-Türk

Kaşgarlı Mahmut, 1074'te tamamladığı bu eseri Ebü'l-Kasım Abdullah'a sunmuştur. Bu eser, Türk milletinin yüceliğini anlattığı kadar Türk dilinin Arapça kadar zengin olduğunu gösterir ve Araplar'a Türkçe'yi öğretmek amacıyla yazılmıştır. Bu eser, sadece bir sözlük değil, aynı zamanda Türk halkının dil, tarih, coğraya, folklor ve halk edebiyatı gibi kültür ve medeniyetine ait bilgileri de içeren bir ansiklopedidir.

Divânü Lügati't-Türk'ten bir örnek;

Sevgilinin ardından ağlayıp mahvoldum.
Bağrımın yarasını deştim.
Kaçıp gitmiş olan mutluluğu aradım durdum.
Gözlerim yağmur gibi kanlı yaşlar saçıyor.

Divânü Lügati't-Türk Atasözleri

Beş parmak düz olmaz.
Şaşkın misafir ev sahibini ağırlar.
Sıkıntı sırtta kalmaz.
Tembele eşik dağ beli olur.
Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.
Gözden uzak olan gönülden de uzak olur.

Divân-ı Hikmet

Hikmet, Tanrı hakikatini ifade eden dini özlü söz demektir. Ahmed yesevi, hikmetleriyle İslâmiyet'in esaslarını anlatmayı hedeflemiştir. Peygamber sevgisi, İslam ahlâkı, cennet ve cehennem tasvirleri gibi konuların yer aldığı bu eser, dörtlüklerle yazılmıştır. Dini tasavvufi didaktik bir eserdir. Hece ile yazılmış, koşma biçimindeki dörtlüklerden oluşmaktadır. Yarım uyak ve redifler kullanılmıştır. Dini-tasavvufi konuları işleyen eser, sade dili ile halkın İslamiyeti daha iyi anlaması için etkili bir araç olmuştur. Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Yalın bir dili vardır. Anadolu'da yaşayan Yunus Emre ve Hacı Bektaş Veli gibi mutasavıfların yetiştiği ortamı hazırlamıştır.